Materiały do tematu „Jak to w kuźni bywało”
Kowalstwo należy do najstarszych rzemiosł. Jego rozwój łączy się z upowszechnianiem użytkowania żelaza. Na naszych ziemiach okres ten przypada na około 700 lat p.n.e. Rozwój kowalstwa jako rzemiosła wiązał się z rozwojem techniki i wzrostem produkcji rolnej w V i VI w. n. e. Od połowy XIII w., w gospodarce czynszowej, nastąpiła częściowa stagnacja rzemiosła wiejskiego, natomiast rozwinęła się produkcja miejska. Dopiero rozwijająca się w XVI w. gospodarka folwarczno-pańszczyźniana spowodowała ponowny rozwój kowalstwa wiejskiego.
Kowalstwo miało zazwyczaj charakter rzemiosła rodzinnego, jednak w jego dziejach wykształciły się aż trzy kategorie zawodowo-społeczne: rzemiosła dworskiego, gromadzkiego lub wioskowego oraz indywidualnego. Podział ten przetrwał do końca II wojny światowej i zanikł wraz z przeprowadzeniem reformy rolnej w latach 1940. Szczególny rozkwit kowalstwa wiejskiego nastąpił w XIX w. W tym okresie wzrosła zamożność chłopów. Rozwój budownictwa zwiększył popyt na różnorakie wyroby kowalskie.
Od połowy XIX w. zaczęły dominować w folwarkach budynki kuźni murowane z cegły i łączone z warsztatami kołodziei, czyli stelmacharniami (kołodzieja nazywano również często z języka niemieckiego stelmachem). Tak było również w przypadku majątku w Szreniawie. Obaj rzemieślnicy musieli ze sobą ściśle współpracować. Powodem tego było zastosowanie w konstrukcji wozów konnych w XIX w. żelaznych osi i obręczy pokrywających dzwona kół, a także kowalskiej roboty buks, czyli żelaznych panewek osadzonych w piaście koła wozu, służących do nadziewania koła na oś wozu. Zastąpiły one używane do tej pory elementy drewniane.
Kowal, którego pozycja we wsi była społecznie i materialnie wysoka, przez wieki był głównym wytwórcą i konserwatorem narzędzi rolniczych i innych przedmiotów metalowych np. siekier, gwoździ, łańcuchów, a także ich głównym dostawcą na rynek wiejski. Do obowiązków kowala należało także gięcie i zakładanie obręczy na koła oraz na gotowe wyroby bednarskie. Niejednokrotnie kowal wykonywał dzwonki zakładane zwierzętom, zajmował się też podkuwaniem koni. Niegdyś pełnił także rolę weterynarza, zajmując się leczeniem koni i krów, co najczęściej ograniczało się do puszczania zwierzętom krwi.
Dopiero w drugiej połowie XX w. postępujący proces mechanizacji wsi zmniejszył zakres działalności kowala. Spadła liczba kuźni. Przekwalifikowanie się kowalstwa wiejskiego na działalność usługowo-naprawczą i kowalstwo artystyczne zadecydowało o przydatności tego rzemiosła do dziś.
W zbiorach Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie kowalstwo należy do rzemiosł najliczniej prezentowanych. Zgromadzone zostały niezbędne dla kowala sprzęt i narzędzia takie jak: kowadła, różnego rodzaju i o różnym przeznaczeniu kleszcze, miechy kowalskie, gwoździownice do produkcji gwoździ, obusznice do wyrobu siekier. Zbioru dopełniają strugi, noże, tarniki, obcęgi, przebijaki oraz gotowe wyroby kowalskie – podkowy, wędzidła, munsztuki, radlice, okucia do drzwi.
Szreniawskie zbiory kowalstwa reprezentują wytwórczość rękodzielniczą z całej Polski. Do najciekawszych i jednocześnie najstarszych należą: kowadło dwurożne przypuszczalnie z 1564 r. (Wydawy, woj. wielkopolskie), kowadło dwurożne z 1644 r. (Konarzewo, woj. wielkopolskie) oraz kowadło bezrożne z 1798 r. (Wilkowo Polskie, woj. wielkopolskie).
Różnorodność podków pod względem kształtu i formy świadczy o dużej wiedzy i umiejętnościach, jakie posiadał kowal. Inne były podkowy na okres letni, a inne na okres zimowy. Inaczej wyglądały podkowy dla koni pociągowych, inaczej dla wyjazdowych. Różniły się budową również podkowy dla koni sportowych od tych dla koni wojskowych. Ciekawostkę stanowią podkowy specjalne, tzw. ocylowane z ciężarkiem, kute specjalnie dla koni z wadami w chodzie. Znajdujące się w zbiorach podkowy pochodzą z lat 30. 60. i 70. XX wieku i wykonane zostały zarówno przez czeladników, jak i mistrzów kowalskich. Wśród wyrobów kowalskich o walorach artystycznych należy wymienić ozdobne zawiasy i okucia do drzwi.
Tekst: dr Hanka Wawruch, kustosz dyplomowany
Reprodukowane fotografie archiwalne i eksponaty pochodzą ze zbiorów MNRiPR-S w Szreniawie
Pobierz materiały do lekcji „Jak to w kuźni bywało” (tekst i zdjęcia)
