Lekcje muzealne
Program edukacyjny dla szkół zawiera bogatą ofertę lekcji muzealnych przeznaczonych dla zorganizowanych grup dzieci i młodzieży. Lekcje dostosowane są do różnych grup wiekowych. Obok lekcji proponujemy udział w tematycznych imprezach edukacyjnych, których elementem składowym są zajęcia warsztatowe oraz w zajęciach wakacyjnych dla uczestników kolonii i półkolonii. Większość lekcji ma charakter interaktywny. Polecamy nauczycielom materiały do pobrania ze strony i wykorzystania w procesie dydaktycznym. W miarę możliwości realizujemy także, po wcześniejszym uzgodnieniu, inne zajęcia związane z zakresem zainteresowań Muzeum niewymienione w ofercie.
Informacje praktyczne
Sezon zajęć lekcyjnych trwa w Muzeum od kwietnia do czerwca oraz od września do października, od wtorku do piątku. Zajęcia realizowane są w godzinach 9.00-14.00, po zgłoszeniu telefonicznym lub pisemnym z minimum dwutygodniowym wyprzedzeniem, po uzgodnieniu terminu i potwierdzeniu go przez naszych pracowników. W wyjątkowych wypadkach możliwa jest realizacja lekcji w soboty i niedziele po wcześniejszym uzgodnieniu oraz poza wyznaczonymi miesiącami. Zapytania i zgłoszenia należy kierować na adres muzeum podany poniżej, a w przypadku lekcji w oddziałach bezpośrednio do oddziałów, w których odbywają się poszczególne lekcje.
Zgłoszenia lekcji w siedzibie głównej Muzeum przyjmuje:
Dział Edukacji i Wydawnictw
Muzeum Narodowe Rolnictwa
i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie
ul. Dworcowa 5, 62-052 Komorniki
tel. (61) 810 76 29, wew. 61 lub 60 i 62, fax. (61) 810 76 42
e-mail: edukacja@muzeum-szreniawa.pl
Cennik:
Opłata za lekcję wynosi 90 zł od grupy + cena biletu ulgowego – 14 zł od osoby (poza dziećmi do 7 roku życia)
Maksymalna liczebność grup to 30 osób.
Opiekunowie grup przyjmowani są nieodpłatnie
Opłaty przyjmuje kasa biletowa.
Przedszkola
Spacery z krówką
Zajęcia edukacyjne przygotowane specjalnie dla grup dzieci w wieku 4-7 lat. Atrakcją zajęć jest prowadzenie ich przez edukatora przebranego w strój krówki – Mućki. Dzieci w towarzystwie „krówki” odwiedzają wybrane części Muzeum oraz uczestniczą we wspólnych zabawach, konkursach i pogadankach.
Czas trwania ok. 1-1,5 godz., koszt: 90 zł/grupa (do 25 osób)
Zgłoszenia na zajęcia przyjmowane są w recepcji w godzinach otwarcia muzeum:
telefonicznie 61 810 76 29 wew. 21 lub 18
e-mailem: imprezy.widz@muzeum-szreniawa.pl
„Ene, due, rabe…” – tradycyjne gry i zabawy dziecięce
Zabawy ludowe, w tym tradycyjne zabawki, posiadają wielowiekową tradycję, współcześnie często nieznaną. Celem lekcji jest interaktywne zaprezentowanie bogatego zbioru gier i zabaw, które mogą stanowić alternatywę dla nowoczesnych zabawek i gier komputerowych.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
W wiejskiej zagrodzie
Tematem zajęć jest życie codzienne ludności wiejskiej z początku XX wieku, jej codzienne zajęcia i zwyczaje. W specjalnie w tym celu wybudowanej drewnianej zagrodzie chłopskiej z typowym ówczesnym wyposażeniem w zależności od pory roku i kalendarza prac rolniczych zaprezentowane zostaną typowe sprzęty gospodarstwa domowego, a atrakcją zajęć będzie interaktywny pokaz wyrobu masła w kierzynkach oraz dla grup młodszych dzieci możliwość pobawienia się dawnymi zabawkami ludowymi.
Czas trwania: ok. 2 godz.
Dzieciaki karmią zwierzęta
To propozycja zajęć dla dziecięcych miłośników zwierząt. Podczas lekcji uczestnicy poznają sylwetki zwierząt gospodarskich zamieszkujących budynek inwentarski na terenie Muzeum. Dzieci dowiedzą się jak prawidłowo dbać o zwierzęta i czym je karmić. Lekcja zakończy się wspólnym karmieniem wybranych zwierząt oraz zajęciami plastycznymi.
Czas trwania: ok 1,5 godz.
Dzieciaki lepią zwierzaki
Lekcja jest inspirującym plastycznie spotkaniem dzieci ze zwierzętami gospodarskimi. Rozpoczyna się wizytą w budynku inwentarskim, gdzie poruszamy kwestie dotyczące relacji człowieka ze zwierzętami, wzajemnych zależności oraz prawidłowej opieki nad nimi. W części warsztatowej na ekspozycji rzemiosła wiejskiego, w otoczeniu obiektów ceramiki ludowej, dzieci będą tworzyć figurki z gliny wybranego przez siebie zwierzątka.
Czas trwania: ok 1,5 godz.
Szkoły podstawowe
Od rośliny do tkaniny
Tematem lekcji jest tradycyjna obróbka lnu i wyrób tkanin lnianych omówiona na przykładzie zabytkowych narzędzi i sprzętu wykorzystywanego w procesie powstawania tkanin. Atrakcją lekcji jest możliwość podjęcia samodzielnej próby przędzenia na kołowrotku i tkania na krośnie.
Czas trwania: ok. 2 godz.
„Ene, due, rabe…” – tradycyjne gry i zabawy dziecięce
Zabawy ludowe, w tym tradycyjne zabawki, posiadają wielowiekową tradycję, współcześnie często nieznaną. Celem lekcji jest interaktywne zaprezentowanie bogatego zbioru gier i zabaw, które mogą stanowić alternatywę dla nowoczesnych zabawek i gier komputerowych.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
Od ziarenka do bochenka
Uczestnicy zajęć mają możliwość poznania tradycyjnego sposobu powstawania chleba począwszy od ziarna, a na wypieczonym w tradycyjnych piecach wiejskim chlebie kończąc. Niewątpliwą atrakcją zajęć jest własnoręczny przemiał ziarna na modelach żaren.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
W wiejskiej zagrodzie
Tematem zajęć jest życie codzienne ludności wiejskiej z początku XX wieku, jej codzienne zajęcia i zwyczaje. W specjalnie w tym celu wybudowanej drewnianej zagrodzie chłopskiej z typowym ówczesnym wyposażeniem w zależności od pory roku i kalendarza prac rolniczych zaprezentowane zostaną takie prace jak: wyrób masła w kierzynkach, młócenie zboża cepami, mielenie ziarna w żarnach i stępach, prace pielęgnacyjne w ogródku i przy zwierzętach.
Czas trwania: ok. 2 godz.
Po szerokiej drodze. Dzieje transportu wiejskiego
Tematem lekcji są dzieje transportu wiejskiego na ziemiach polskich, począwszy od transportu ręcznego (kije, nosidła, rezginie do siana i słomy) poprzez transport wodny do kołowego – zaprzęgowego z uwzględnieniem wozów specjalnych (np. wóz strażacki, handlarka do przewozu zwierząt). Atrakcją lekcji jest przejażdżka wagonetką konną.
Czas trwania: ok. 2 godz.
Od motyki do pługa. Praca na roli w średniowieczu
Uczniowie zdobywają wiadomości na temat osadnictwa, sposobów uprawy roli oraz hodowli zwierząt w średniowieczu w oparciu o wystawy muzealne. Zasadnicze cele lekcji to przyswojenie i zrozumienie takich pojęć jak: dwupolówka, trójpolówka, sołtys, lokacja, czynsz, ulicówka.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
Z wiejskiego stołu – masło i ser
Lekcja prezentuje historię przetwórstwa mleka – tradycyjny wyrób masła i serów. Na zajęciach lekcyjnych w Szreniawie będzie można własnoręcznie ubić masło w kierzynce oraz popróbować formowania masła w ozdobnych maselniczkach, a także zapoznać się z różnymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi masielnic. Lekcja ma charakter teoretyczno-praktyczny.
Czas trwania: ok. 2 godz.
Zwierzęta gospodarskie
Celem lekcji jest poznanie gatunków i ras zwierząt gospodarskich, które tradycyjnie użytkowane były w gospodarstwach wiejskich. Dzieci będą miały możliwość wypróbowania swoich sił przy doju sztucznej krowy. Chętni będą mogli, przy pomocy osoby prowadzącej lekcję, nakarmić wybrane zwierzęta.
Czas trwania: ok. 1 godz.
O ziołach i mocy ich
Zajęcia mają charakter praktyczny i prowadzone są w ogródku zielarskim. Odbywają się od maja do października. Dzieci zapoznają się z historią uprawy ziół, ziołolecznictwem, fitoterapią. W programie zajęć przewidziano naukę pozyskiwania ziół, ich przechowywania, a przede wszystkim rozpoznawania.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Spotkanie z Muzeum
Na zajęciach uczniowie poznają zasady funkcjonowania muzeum „od kuchni”. Poznają specyfikę pracy muzealnika i konserwatora. Dowiedzą się, co oznaczają takie pojęcia jak: eksponat, kolekcja, wystawa. Poznają zasady zachowania się w muzeach.
Czas trwania: ok.1,5 godz.
W świecie wycinanek
Lekcja ma charakter teoretyczno-praktyczny. Po wstępnej pogadance o historii wycinanki ludowej i jej regionalizacji uczestnicy samodzielnie wykonują określony typ wycinanki pod kierunkiem pracownika Muzeum.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Magiczna wieś. Zwyczaje, obyczaje, wierzenia praktykowane na wsi na przełomie XIX i XX w.
Celem lekcji jest przedstawienie zwyczajów świątecznych oraz wierzeń ludowych i zabobonów związanych z rokiem obrzędowym. Oprócz najpopularniejszych, takich jak tradycje bożonarodzeniowe i wielkanocne, uczniowie poznają również te mniej znane, na przykład Andrzejki, zapusty, topienie Marzanny, gaik, obrzędy zielonoświątkowe, dożynki.
Czas trwania: ok 1 godz.
Serce i dusza rodziny
Celem zajęć jest przyswojenie przez dzieci wiadomości na temat tradycyjnej rodziny ziemiańskiej, a w szczególności na temat roli matki rodziny, będącej zarazem panią domu i gospodynią dworu. Ukazane zostaną jej codzienne obowiązki związane z wychowaniem dzieci i prowadzeniem gospodarstwa domowego, a także z istotną wówczas wśród ziemiaństwa działalnością społeczną.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
Jak nakryć, jak podać, jak się zachować
Celem lekcji jest zapoznanie dzieci z obyczajowością ziemiańską związaną z podawaniem i spożywaniem posiłków. Podczas zajęć uczestnicy poznają funkcję i symbolikę jadalni i jej wyposażenie (meble, dekoracje). Poruszone zostaną również zagadnienia dobrych manier przy stole zgodnie z panującymi ówcześnie zasadami savoir-vivre’u.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Heca na 12 fajerek, czyli zapraszamy do kuchni
Lekcja ma na celu zapoznanie dzieci i młodzież z dawną kuchnią ziemiańską, jej funkcją, wyposażeniem, znaczeniem oraz codziennym i rocznym rytmem prac związanych z przygotowywaniem posiłków we dworze. W trakcie lekcji uczestnicy obejrzą charakterystyczne urządzenia kuchenne. Zauważą jak silny wpływ miał rozwój techniki na zmiany, jakie zaszły w wyposażeniu kuchni w XX wieku i jak wpłynęły na ułatwienie pracy i skrócenie czasu wykonywania potraw.
Smaku lekcji doda własnoręcznie wykonany przez grupę na podstawie starych przepisów kompot z owoców, a nawet warzyw, który podany zostanie w tradycyjny sposób w kompotierkach.
Czas trwania. ok. 1,5 godz.
Ziół kulinarnych używanie
Zajęcia rozpoczynają się prezentacją ziół w ogródku zielarskim i na polu muzealnym. Następnie we wnętrzu dworskiej kuchni odbywa się prelekcja na temat suszenia i przechowywania ziół, a także różnych sposobów ich używania. Interaktywną częścią lekcji jest rozdrabnianie przypraw w moździerzu i sporządzenie karty zielnikowej wybranej rośliny z ogródka zielarskiego, którą uczestnik zabiera ze sobą. Na zakończenie przygotowana zostaje wspólna degustacja herbaty ziołowej.
Uwaga: lekcja do realizacji od maja do października (od listopada do kwietnia lekcja jest możliwa, ale bez sporządzania karty zielnikowej).
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
W dworskiej pralni. Pranie, maglowanie i prasowanie
Lekcja ma na celu zapoznanie dzieci z historią prania, a także ze stosowanymi dawniej metodami i urządzeniami służącymi do prania oraz ochrony i estetyzacji ubrań. Zajęcia obejmują pogadankę z dziećmi, prezentację różnego rodzaju żelazek i sprzętów do prania ze zbiorów muzeum, grę edukacyjną oraz interaktywny pokaz prania i maglowania. Lekcja odbywać się będzie w pomieszczeniu specjalnie zaaranżowanej pralni-magla.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Kołodziejstwo – tradycyjne rzemiosło wiejskie
Lekcji towarzyszą interaktywne zajęcia warsztatowe oraz pokaz pracy kołodzieja. Przybliżone zostaną sposoby wykorzystania drewna w budowie wozów. Wyświetlone zostaną również archiwalne filmy ze zbiorów muzealnych.
Czas trwania: ok 2 godz.
Gęsim piórem pisane
Celem lekcji jest zaznajomienie uczestników z historią pisma na świecie od jego początków, a także przedstawienie narzędzi jakie służyły do jego wykonania. Krótka pogadanka wyjaśni nam pochodzenie oraz rolę pisma w dziejach ludzkości, a także ukaże ewolucję narzędzi piśmienniczych do czasów współczesnych. Po zakończeniu części praktycznej uczestnicy zalakują swoje pismo, które zabiorą do domu.
Czas trwania: ok 1,5 godz.
Czerwone korale, knefle i orpanty – ludowa sztuka tworzenia biżuterii
Na lekcji dzieci będą miały okazję zobaczyć wybrane ślubne stroje ludowe wraz z noszoną do nich biżuterią. Dowiedzą się, jakie ozdoby noszono w poszczególnych regionach Polski, i poznają znaczenie biżuterii dla ludzi na wsi. Atrakcyjnym zakończeniem zajęć będą warsztaty tworzenia biżuterii. Dzieci będą miały możliwość samodzielnego wykonania upominków dla siebie, dla mam lub babć – w postaci bransoletek lub korali, w zależności od grupy wiekowej.
Czas trwania: ok.1,5 godz.
Od buraka do lizaka
Temat cukru i słodyczy jest szczególnie bliski wszystkim dzieciom. Jednak tylko świadoma konsumpcja tego przysmaku może uchronić od groźnego dla zdrowia nadmiernego spożycia. Lekcja pokazuje proces pozyskiwania cukru z buraków cukrowych, wykorzystując podczas demonstracji narzędzia i urządzenia z muzealnego zbioru. Dzieci poznają cały proces technologiczny począwszy od zbiorów buraka cukrowego, poprzez przetwórstwo, aż do przygotowania produktu finalnego, o którym mowa w tytule lekcji – lizaka. Poruszone zostaną również kwestie wpływu cukru na zdrowie i zagrożeń, jakie niesie ze sobą nadmierne spożycie słodyczy. Atrakcją zajęć jest pokaz wyrobu lizaków z cukru.
Czas trwania: ok 1,5 godz.
Krówka szreniawska – cukierek łączący pokolenia
Lekcja ma na celu zapoznanie dzieci i młodzieży z dawną kuchnią ziemiańską, jej funkcją, wyposażeniem, znaczeniem oraz codziennym i rocznym rytmem prac związanym z przygotowaniem posiłków we dworze. W trakcie lekcji uczestnicy obejrzą charakterystyczne urządzenia jakie były stosowane w XX wieku. Zauważa, jak silny wpływ miał rozwój techniki na zmiany jakie zaszły w wyposażeniu kuchni i jak wpłynęły na ułatwienie pracy i skróceniu czasu wykonywania potraw. Podczas lekcji dowiedzą się o historii cukierków „Krówka”. Dla grup dzieci młodszych zostanie wykonany pokaz. Dzieci starsze własnoręcznie wykonają metodą domowa przy pomocy dostępnego sprzętu AGD na podstawie współczesnego przepisu cukierki . Atrakcji warsztatów doda degustacja wykonanych cukierków.
Czas trwania warsztatów: ok. 1 godz.
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana w Polsce w XVI wieku
W oparciu o wystawy muzealne i zabytkowe zabudowania folwarczne przedstawiony zostanie temat funkcjonowania gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na ziemiach polskich. Uczniowie poznają podstawowe narzędzia rolnicze, metody uprawy, zbioru i omłotu zbóż.
Czas trwania: ok.1,5 godz.
Prawdziwe chemitrails. Rzecz o agrolotnictwie.
Któż z nas nie słyszał opowieści o samolotach zrzucających z powietrza chemię. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie była to legenda, lecz rzeczywistość. Polskie samoloty rolnicze zwalczały szkodniki i nawoziły uprawy w Polsce i w wielu innych krajach świata.
Proponowana lekcja ma na celu zaznajomienie uczestników z tą historią. Za pomocą oprowadzania na ekspozycji, pokazu filmów archiwalnych, otwartej dyskusji oraz pracy z materiałem źródłowym uczniowie poznają najważniejsze wydarzenia z dziejów polskiego lotnictwa rolniczego.
Praca konserwatora muzealnego – wybrane przykłady
Zajęcia prowadzone są w formie wykładu z towarzyszącą mu prezentacją multimedialną. Głównym celem jest zapoznanie słuchaczy z metodami i środkami konserwacji różnego typu obiektów zabytkowych pochodzących ze zbiorów Muzeum.
Czas trwania: ok 1 godz.
Dzień z życia ziemianina
Tematem lekcji będzie zakres codziennych prac właściciela majątku ziemiańskiego. Przedstawiona zostanie organizacja pracy na terenie folwarku oraz na należących do majątku polach (w zależności od pór roku). Uczniowie poznają wszechstronne funkcjonowanie majątku ziemskiego jako swoistego przedsiębiorstwa rolnego.
Czas trwania: 45 min
Ziemiańskie popołudnie
Celem lekcji jest zapoznanie młodzieży z kulturą spędzania wolnego czasu na co dzień w kręgach ziemiaństwa. Ukazane zostaną takie rozrywki jak słuchanie radia, słuchanie muzyki z gramofonu, głośna lektura książek i czasopism, gry planszowe i karciane oraz zwyczaje związane z piciem herbaty i kawy. Po krótkim wstępie ilustrowanym prezentacją slajdów młodzież wraz z pracownikiem Muzeum zwiedza ekspozycję w Pałacu pod kątem tematyki lekcji.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Hipolit Cegielski – od filologa do przemysłowca
Tematem lekcji są najważniejsze wydarzenia z życia i działalności jednego z najbardziej zasłużonych Wielkopolan – Hipolita Cegielskiego. Lekcja przeprowadzona będzie w oparciu m.in. o prezentację multimedialną, oraz quiz edukacyjny. Omówione zostaną wybrane eksponaty produkcji fabryki Hipolita Cegielskiego oraz ich znaczenie w rolnictwie.
Czas trwania: ok 1 godz.
Szkoły ponadpodstawowe
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana w Polsce w XVI wieku
W oparciu o wystawy muzealne i zabytkowe zabudowania folwarczne przedstawiony zostanie temat funkcjonowania gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej na ziemiach polskich. Uczniowie poznają podstawowe narzędzia rolnicze, metody uprawy, zbioru i omłotu zbóż.
Czas trwania: ok.1,5 godz.
Praca konserwatora muzealnego – wybrane przykłady
Zajęcia prowadzone są w formie wykładu z towarzyszącą mu prezentacją multimedialną. Głównym celem jest zapoznanie słuchaczy z metodami i środkami konserwacji różnego typu obiektów zabytkowych pochodzących ze zbiorów Muzeum.
Czas trwania: ok 1 godz.
Dzień z życia ziemianina
Tematem lekcji będzie zakres codziennych prac właściciela majątku ziemiańskiego. Przedstawiona zostanie organizacja pracy na terenie folwarku oraz na należących do majątku polach (w zależności od pór roku). Uczniowie poznają wszechstronne funkcjonowanie majątku ziemskiego jako swoistego przedsiębiorstwa rolnego.
Czas trwania: 45 min
Serce i dusza rodziny
Celem zajęć jest przyswojenie przez dzieci i młodzież szkolną wiadomości na temat tradycyjnej rodziny ziemiańskiej, a w szczególności na temat roli matki rodziny, będącej zarazem panią domu i gospodynią dworu. Ukazane zostaną jej codzienne obowiązki związane z wychowaniem dzieci i prowadzeniem gospodarstwa domowego, a także z istotną wówczas wśród ziemiaństwa działalnością społeczną.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
Jak nakryć, jak podać, jak się zachować
Celem lekcji jest zapoznanie dzieci i młodzieży z obyczajowością ziemiańską związaną z podawaniem i spożywaniem posiłków. Podczas zajęć uczestnicy poznają funkcję i symbolikę jadalni i jej wyposażenie (meble, dekoracje). Poruszone zostaną również zagadnienia dobrych manier przy stole zgodnie z panującymi ówcześnie zasadami savoir-vivre’u.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Heca na 12 fajerek, czyli zapraszamy do kuchni
Lekcja omawia funkcję kuchni w międzywojennym dworze, jej wyposażenie oraz codzienny i roczny rytm prac związanych z przygotowywaniem posiłków. W trakcie lekcji uczestnicy obejrzą różne dziwne urządzenia kuchenne, dowiedzą się, czy garnki się tłuką albo dlaczego do robienia lodów potrzebna jest sól. Smaku lekcji dodadzą ciasteczka upieczone własnoręcznie przez grupę na podstawie tradycyjnego przepisu. Sezonowo zamiast ciasteczek wypiekane będą pierniki i opłatki.
Czas trwania: ok. 1,5 godz.
Ziemiańskie popołudnie
Celem lekcji jest zapoznanie młodzieży z kulturą spędzania wolnego czasu na co dzień w kręgach ziemiaństwa. Ukazane zostaną takie rozrywki jak słuchanie radia, słuchanie muzyki z gramofonu, głośna lektura książek i czasopism, gry planszowe i karciane oraz zwyczaje związane z piciem herbaty i kawy. Po krótkim wstępie ilustrowanym prezentacją slajdów młodzież wraz z pracownikiem Muzeum zwiedza ekspozycję w Pałacu pod kątem tematyki lekcji.
Czas trwania: ok. 1 godz.
Prawdziwe chemitrails. Rzecz o agrolotnictwie.
Któż z nas nie słyszał opowieści o samolotach zrzucających z powietrza chemię. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie była to legenda, lecz rzeczywistość. Polskie samoloty rolnicze zwalczały szkodniki i nawoziły uprawy w Polsce i w wielu innych krajach świata.
Proponowana lekcja ma na celu zaznajomienie uczestników z tą historią. Za pomocą oprowadzania na ekspozycji, pokazu filmów archiwalnych, otwartej dyskusji oraz pracy z materiałem źródłowym uczniowie poznają najważniejsze wydarzenia z dziejów polskiego lotnictwa rolniczego.
Hipolit Cegielski – od filologa do przemysłowca
Tematem lekcji są najważniejsze wydarzenia z życia i działalności jednego z najbardziej zasłużonych Wielkopolan – Hipolita Cegielskiego. Lekcja przeprowadzona będzie w oparciu m.in. o prezentację multimedialną, oraz quiz edukacyjny. Omówione zostaną wybrane eksponaty produkcji fabryki Hipolita Cegielskiego oraz ich znaczenie w rolnictwie.
Czas trwania: ok 1 godz.